سودابه هراتی زاده
کارشناس ارشد مدیریت کارآفرینی دانشگاه تهران
از سال 1990 سرمایه‌گذاری در بستر فناوری اطلاعات در ایالات متحده آمریکا 300 درصد رشد داشته است که شامل بیش از 50 درصد سرمایه‌گذاری بخش‌خصوصی می‌شود و اولین رتبه در میان سرمایه‌گذاری‌های سال 2016 را به خود اختصاص داده است. امکان کسب درآمدهای چندده و چند صد میلیون تومانی از تجارت الکترونیک که تنها در بخش تلفن‌های هوشمند و آپ‌های مربوط به آن بیش از 80میلیارد تومان تخمین زده می‌شود. اما سوال اساسی این است که چرا یک کسب و کار اینترنتی شکست می‌خورد در حالی که کسب و کاری مشابه آن می‌تواند درآمد چند صدمیلیونی کسب کند و روز به روز توسعه یابد؟ برای پاسخ به این سوال باید همانند سایر نقاط جهان مهم‌ترین عوامل، یعنی عوامل محیطی تاثیر‌گذار بر کسب و کارها را به دقت بررسی کنیم. در کسب و کارهای اینترنتی توجه به 4 عامل سیاست Political، اقتصادEconomy، محیط فرهنگی-اجتماعیSocial / cultural و فناوری Technology اهمیت ویژه‌ای دارد. این عوامل که تحت عنوان pest شناخته می‌شوند از ادغام ابتدای نام انگلیسی هر کدام گرفته شده است. در ادامه تلاش خواهد شد هر کدام از این عوامل به‌صورت مجزا و در بستر صنعت ICT داخل کشور مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد.
1- عوامل سیاسی
تعداد زیادی از افراد که می‌خواهند وارد دنیای کسب و کارهای اینترنتی شوند تاثیر عوامل سیاسی را بر آینده تجاری خود بررسی نمی‌کنند. این در حالی است که متغیرهای سیاسی تاثیر بسزایی در ادامه کسب و کار و رشد آن دارند.بسیاری از کسب و کارها با دگرگونی‌های سیاسی یک کشور یک شبه ره صد ساله رفته‌اند و بسیاری دیگر نیز با ورشکستگی مواجه شده‌اند. میزان بیشتر تاثیر زمانی مشخص می‌شود که یک شرکت داد و ستد مالی با خارج از مرزهای ملی داشته باشد. تحریم، بی‌ثباتی سیاسی، جنگ‌های منطقه‌ای، انتخابات و... می‌تواند از دسته عوامل سیاسی اثرگذار روی کسب و کارها به حساب آید. در کنار عوامل سیاسی کلان، سیاست‌گذاری‌های خرد نیز اثرات‌شان را در قالب فرصت یا تهدید به کسب و کارها تحمیل می‌کنند. برای مثال شبکه‌ای اجتماعی را فرض کنید که جدیدا مورد بهره‌برداری قرار گرفته و با اقبال عمومی مواجه شده است، با توجه به جمعیت گسترده احتمالی که از این شبکه استفاده می‌کنند شما نیز برای سهولت رابطه با مشتریان مهم‌ترین راه ارتباطی با ایشان را از طریق این شبکه اجتماعی پایه‌گذاری می‌کنید.
این یک فرصت است که شما به آن دست یافته‌اید. حال فرض کنید این شبکه اجتماعی با فیلترینگ مواجه می‌شود و به تبع آن، تعداد زیادی از مشتریان خود را از دست می‌دهید و باید از نو شروع کنید، این اتفاق تهدیدی برای کسب و کار شما است. به‌طور کلی می‌توان گفت که فضای سیاسی کسب و کارها در ایران از روابط سیاسی کشورمان با جهان نشات می‌گیرد به‌طوری که می‌توان طبق نظر صاحب‌نظران اقتصاد سالهای پس از انقلاب تحت فشارهای تحریم‌های اقتصادی را مشابه اقتصاد کشوری جنگ زده دانست. بنابراین پیش از راه‌اندازی کسب و کار اینترنتی، حتما به تاثیر متغیرهای سیاسی بر بقا و رشد کسب و کارتان توجه کنید و آینده سیاسی اثرگذار داخلی و خارجی را مورد ارزیابی قرار دهید.
2- عوامل اجتماعی و فرهنگی
پس از راه‌اندازی یک کسب و کار اینترنتی به مخاطبانی نیاز دارید تا شما را جدی بگیرند، به تجارت شما اعتماد کنند و به مشتریان‌تان تبدیل شوند. در پی این نیاز درک درست از جامعه‌ای که با هدف آن کسب و کارتان را راه‌اندازی می‌کنید اهمیت می‌یابد. شاخص‌ها نشان می‌دهد که ایران در زمینه هنجارهای فرهنگی و اجتماعی با نمره 25/ 2 در میان کشورهای جهان پس از کشورهایی چون آنگولا، هند وقبل از کشورهایی چون اروگوئه و کرواسی قرار دارد. شما باید عوامل جمعیت شناختی کنونی و آینده این جامعه را بررسی کنید: مثلا جنسیت، مذهب، هنجارهای اجتماعی، سن و سال، میزان آشنایی با اینترنت، میزان اعتماد آنها به اینترنت، سطح درآمدی، خلأ‌های موجود در نیازهایشان، رشد جمعیت و.... در خلال این بررسی‌ها باید بتوانید کسب و کار خود را با این عوامل مطابق کنید و با توجه به آنها رشد کنید. مثلا اگر رشد جمعیت شیب مثبت و زیادی داشته باشد شما باید بخشی از تمرکزتان را روی نسل آینده، تغییراتی که خانواده‌ها خواهند داشت و... بگذارید تا بتوانید در بازار بمانید. از سوی دیگر شما باید بدانید که مشتریان احتمالی شما نسبت به چه فعالیت‌های بازاریابی واکنش مثبت یا منفی دارند؟
چه فعالیت‌هایی آنها را به سوی شما می‌کشاند و چه فعالیت‌هایی آنها را علیه شما می‌شوراند. وفاداری مشتریان علاوه بر عوامل رقابتی باز به فرهنگ و الگوی مصرف ایشان نیز مرتبط است که باید پیش از هر چیز مورد مطالعه قرار گیرد. از جمله مولفه‌های ارزشمندی که در این بررسی مورد ارزیابی قرار می‌گیرند می‌توان به میزان خرید در هر مراجعه، دفعات خرید در هر سال، هزینه پرداختی که حاضر به تقبل هستند و... اشاره کرد. در راه‌اندازی کسب و کارهای اینترنتی حتما باید میزان آشنایی با اینترنت و کاربری آن در کنار میزان اعتمادی که به دنیای مجازی وجود دارد، سنجیده شود. پژوهش‌ها نشان می‌دهد علاوه بر بهبود چند برابری شرایط زیرساخت‌ها، نرخ رشد استفاده از اینترنت نیز در ایران بیش از نرخ رشد جهانی است. این آمار را بانک جهانی هر ساله منتشر می‌کند و طبق آخرین آمار منتشر شده در سال 2015 ایران نرخ رشد جهانی را پشت سر گذاشته است، گرچه هنوز این نرخ رشد نصف میانگین رشد کشورهای اروپایی است.
3- بررسی عوامل فناورانه
کارآفرینی سازمانی در ایران تنها 3 درصد جمعیت بزرگسال را شامل می‌شود این درحالی است که کارآفرینی نوپا نزدیک به 16 درصد این جمعیت را پوشش می‌دهد. بیشترین کارآفرینان ایرانی بین 35-25 سال سن دارند و کمترین آنها مربوط به رده سنی 55 تا 64 سال هستند. تقریبا مردان دو برابر زنان به کارآفرینی روی می‌آورند. همچنین آمارها حاکی از آن است که تعداد مشاغلی که کارآفرینی بومی ایجاد می‌کند بین 5-1 شغل است و 9/ 9 درصد است. کارآفرینی با ایجاد بیش از 20 شغل حدود 2/ 0 درصد است. همچنین کارآفرینان ایرانی ترجیح می‌دهند بیش از آنکه محصول جدیدی را شکل بدهند برای یک محصول قدیمی بازار جدیدی پیدا کنند. نسبت این آمارها 28 به 19 است. از سوی دیگر امکان ورود ساده و کم هزینه به کسب و کارهای اینترنتی پای بسیاری از سرمایه‌گذاران و صاحبان ایده را به این حوزه اقتصادی گشوده است.
این در حالی است که سالانه نزدیک به 90 درصد استارت‌آپ‌های اینترنتی در کل جهان با شکست مواجه می‌شوند. کسب و کارهایی که عموما از روی موارد مشابه موفق به الگو‌برداری شده و حداقل نوآوری به آن افزوده یا بومی‌سازی می‌شوند. انقلاب دیجیتال یکی از مهم‌ترین انقلاب‌های شکل گرفته در کل تاریخ بشریت است که در دهه 1980 آغاز شده و تا به امروز نیز ادامه داشته است. آمارهای منتشر شده نشان می‌دهد که کل کاربران اینترنت تا پایان سال 2015 میلادی بیش از 3/ 2 میلیارد نفر در سراسر جهان بوده است. این در حالی است که پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال 2020 تمامی انسان‌ها به اینترنت دسترسی داشته باشند و بیش از نیمی از جمعیت جهان، چیزی حدود 53درصد کل جمعیت از اینترنت استفاده کنند. ایران نیز با وجود وضعیت نه‌چندان مناسب اینترنت و محدودیت‌های ارتباطی، مقام سوم وبلاگ‌نویسی در جهان و بیشترین نرخ استفاده از اینترنت را در خاورمیانه دارد. همچنین نرخ رشد استفاده از اینترنت سریع بوده و آمارهای رسمی نشان می‌دهد تا پایان خردادماه سال جاری 21میلیون و 348 هزار نفر از اینترنت اپراتورهای تلفن همراه استفاده می‌کرده‌اند و بیش از 9 میلیون و 14 هزار مشترک سرویس adsl در کشور داریم.
با توجه به آمارهای بالا بستر کسب و کارهای اینترنتی بسیار مناسب جلوه کرده و می‌تواند درآمدزایی بالایی داشته باشد. از سوی دیگر با توجه به همین آمار احتمال ورود تعداد بالایی استارت‌آپ به این حوزه قابل پیش‌بینی است. این به معنی رقیب بیشتر در کسب و کار است. آمارهای رسمی نشان می‌دهد در نمایشگاه الکامپ2016 نزدیک به 300استارت‌آپ فردی و سازمانی در حوزه اینترنت معرفی شده‌اند که نشان‌دهنده دید مثبت خلاقان به حوزه اینترنت و کسب و کارهای اینترنتی است. برای همراستا حرکت کردن با فناوری باید بدانیم کسب و کارهای اینترنتی چه مشاغلی را ایجاد می‌کنند و به تبع آن چه مشاغلی حذف خواهند شد. همچنین باید بتوانید ترند جهانی آن را بررسی کنید، در حوزه فناوری معمولا کسب و کارهای ایرانی بین 2 تا سه سال پس از کسب و کارهای جهانی به آن حوزه ورود می‌کنند و شما می‌توانید از مسیر تجارب آنها استفاده کنید.
4- بررسی متغیرهای اقتصادی
بررسی آمارهای موجود نشان می‌دهد که شاخص پشتوانه‌های مالی در ایران 89/ 1 است این شاخص برای کشوری مانند سنگاپور 56/ 3 است. بنابراین ورود به حوزه کسب و کارهای جدید و نو پا ریسک بزرگی محسوب شده و نیازمند سنجش بسیار و ریسک پذیری بالا است. از طرف دیگر به جرات می‌توان متصور شد که عوامل اقتصادی و کسب و کار بیشترین اثر متقابل را بر یکدیگر دارند. برای مثال، خرده‌فروشی‌های اینترنتی رواج پول‌های کاغذی را کم می‌کند و نوع دیگری از پول تحت عنوان پول اینترنتی شکل می‌گیرد که به موجب این تغییر تولید و چاپ اسکناس و میزان آن در کنار مسکوک در بین اقشار جامعه کاهش می‌یابد. همچنین کسب و کارهای اینترنتی کمک شایانی به کاهش هزینه‌های جابه جایی، هزینه تمام شده و... می‌کند. از نوشتار بالا می‌توان این نتیجه را گرفت که تجارت الکترونیک موجب شفافیت بازار و رسیدن آن به رقابت کامل می‌شود، راه را برای تولید کالاها و خدمات جدید باز می‌کند، گردش مالی را افزایش می‌دهد، خدمات جدید اقتصادی به وجود می‌آورد و.... اما نتیجه مهم دیگر این است که اصلی‌ترین علت خروج از کسب و کار در ایران عدم سوددهی آن کسب و کار است، این درحالی است که در کشورهای آمریکایی علت اصلی حوادث پیش‌بینی نشده است. حوادث در ایران با تفاوت بسیار در رتبه دوم علت‌ها قرار دارد.
